Większość z nas wie, jak wygląda edukacja w szkole. Najczęściej są to ławki ustawione w dwóch lub trzech rzędach przodem do zielonej tablicy; lekcje, które każdego dnia wyglądają bardzo podobnie; raczej nieprzyciągające uwagi podręczniki; lekcje trwające sztywne 45 minut, których koniec obwieszcza dźwięk często nieprzyjemnego dzwonka. Nauczyciel zawsze zabiegany, „do tyłu” z materiałem, dzielący swoją uwagę na dwadzieścioro pięcioro (lub więcej) uczniów. Choć w ostatnich latach obraz szkoły bardzo się zmienił, stając się bardziej przyjazny i otwarty na potrzeby dzieci oraz rodziców, to wciąż wiele rodzin nie odnajduje w szkołach tego, czego potrzebują. Naprzeciw wychodzi edukacja alternatywna, która w Polsce cieszy się coraz większym zainteresowaniem. Poniżej przedstawiamy krótki opis najczęściej wybieranych przez rodziców alternatywnych metod nauczania.

1. Edukacja domowa

Jest to nauczanie dzieci w domu przez ich rodziców, opiekunów lub inne zaangażowane osoby (np. korepetytorów), które wcielają się w rolę nauczycieli. Niezmiennie obowiązuje podstawa programowa, ale sposób jej realizacji jest dowolny. Lekcje nie mają sztywno określonych ram czasowych ani konkretnego planu działania, a zajęcia mogą odbywać się poza domem, np. w lesie, muzeum czy galerii sztuki. Dzieci uczące się w domu, formalnie muszą być przypisane do szkoły w pobliżu miejsca zamieszkania, która może udzielać wsparcia merytorycznego oraz zezwala na udział dziecka w wycieczkach i zajęciach dodatkowych. Dzieci pod koniec semestru i/ lub roku szkolnego, zdają pod kierunkiem nauczyciela szkolnego, egzamin podsumowujący zdobytą wiedzę. Dzieci uczące się w domu, tak jak koledzy, otrzymują świadectwa szkolne oraz promocję do kolejnej klasy. W przypadku niezdanego egzaminu dzieci, bez możliwości poprawy go, muszą powrócić do tradycyjnego modelu nauczania. Rodzice ubiegający się o zgodę na nauczanie domowe zobligowani są dostarczyć: wniosek o edukację domową, opinię z poradni psychologiczno-pedagogicznej, oświadczenie o zapewnieniu dziecku odpowiednich warunków umożliwiających realizację podstawy programowej oraz zobowiązanie dotyczące przystępowania dziecka do egzaminów klasyfikacyjnych w każdym roku szkolnym.

2. Przedszkola i szkoły Montessori

Pedagogika ta została stworzona przez włoską lekarkę i pedagożkę Marię Montessori na początku XX wieku. Jej hasłem przewodnim jest „Pomóż mi zrobić to samemu”. Montessori odeszła od nauki w szkolnych ławkach na rzecz nauki przez zabawę, spontanicznej i twórczej aktywności, sprzyjającej rozwojowi indywidualnych cech osobowości oraz kształtowaniu charakteru. Cechami charakterystycznymi pedagogiki Montessori są: grupy mieszane (młodsze dzieci uczą się od starszych, starsze rozwijają w sobie poczucie odpowiedzialności i pomocy); dzieci same decydują o rodzaju, miejscu, czasie i formie pracy, a zadaniem nauczyciela jest przyglądanie się postępom oraz wsparcie w razie problemów (kształtowanie samodzielności, odpowiedzialności i obowiązkowości); dominuje indywidualne podejście oraz podążanie za dzieckiem (jest to możliwe dzięki małym klasom), praca indywidualna i grupowa w trakcie lekcji ciszy (rozwój koncentracji, pracy w spokoju), stawia się również na porządek w otoczeniu i działaniu. Dla placówek Montessori typowe jest przystosowanie otoczenia do dziecka tak, aby mogło swobodnie eksplorować i doświadczać (przedmioty w zasięgu ręki i wzroku). Przyrządy wspomagające rozwój najczęściej są drewniane, starannie wykonane oraz podzielone tak, aby każdy z uczniów dysponował jednym egzemplarzem z danego rodzaju (sprzyja budowaniu relacji społecznych, współpracy, szacunku do przedmiotu).

3. Przedszkola i szkoły waldorfskie (steinerowskie)

Nazwa „waldorfska” pochodzi od pierwszej szkoły dla dzieci robotników „Freie Waldorfschule” [Wolna Szkoła Waldorfska], założonej w 1919 roku przy fabryce cygar “Waldorf-Astoria” w Stuttgarcie przez Rudolfa Steinera. Jest to wychowanie do wolności. Według założyciela powinno uwzględniać się indywidualne właściwości psychiczne, potrzeby oraz zainteresowania dziecka, a także dawać mu szansę twórczego działania. Podstawową wartością jest szacunek do dziecka, jego indywidualności i wolności. Charakterystyczne dla tej pedagogiki jest: wspieranie dziecka w rozwoju, towarzyszenie mu i stwarzanie jak najlepszych warunków do poznawania świata; wspomaganie rozwoju dziecka we wszystkich sferach: woli, uczuć i myślenia (zamiast sztucznego, przyspieszonego stymulowania pamięci i procesów myślowych); nauka całym ciałem poprzez naśladowanie dorosłych, swobodną twórczość oraz zabawy, które są najważniejszą działalnością dziecka. Ważna jest również współpraca z rodzicami (pomoc w organizowaniu oraz udział w szkolnych wydarzeniach). Szkoły waldorfskie bardzo dużo uwagi poświęcają rozwojowi artystycznemu, a także pracom ręcznym, pracom z drewnem oraz uprawianiu ogrodu. Duże znaczenie ma rytm dzienny oraz całoroczny, związany ze zmiennością pór roku i zachodzącymi w naturze procesami. Charakterystyczny jest również brak ocen (rozwój motywacji wewnętrznej) oraz podręczników (nauczyciele sami przygotowują pomoce dydaktyczne dostosowując je do indywidualnych potrzeb). Materiał omawiany jest epokami/ blokami, uczniowie zajmują się jednym przedmiotem przez 2–4 tygodnie, następnie przechodzą do kolejnego.

4. Przedszkola i szkoły leśne

Pierwsze leśne przedszkola powstały w Skandynawii w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ubiegłego wieku. Głównym założeniem tego podejścia są: kontakt z naturą, doświadczenia zmysłowe, rozwój motoryki (ogólna sprawność fizyczna człowieka, zdolność do wykonywania wszelkich działalności związanych z ruchem), hartowanie ducha i ciała oraz kształtowanie szacunku do przyrody oraz odpowiedzialności za siebie. Za motto można uznać skandynawskie powiedzenie: „Nie ma złej pogody, są tylko złe ubrania”. Dzieci zdecydowaną większość czasu spędzają na zewnątrz, w lesie czy też specjalnie w tym celu przygotowanym terenie zielonym. W pierwotnym założeniu miejsca te nie posiadają swojego budynku, a przy skrajnie złej pogodzie za schronienie służy bliskie naturze tipi czy domek z gliny, leśniczówka lub pobliska szkoła. Dzieci nie posiadają zabawek, bawią się tym co znajdą lub same wytworzą. W funkcjonowaniu placówek wykorzystywane są elementy pedagogiki Montessori oraz waldorfskiej. Każde dziecko traktowane jest jak odkrywca, a głównym nauczycielem jest przyroda. Opiekunowie to głównie miłośnicy natury. Szkoły i przedszkola leśne charakteryzują się stosunkowo dużą liczbą osób dorosłych w stosunku do liczby uczniów. „Leśnymi” przyjęło się również nazywać placówki, w których proporcja czasu spędzanego na dworze do czasu spędzanego w budynku wynosi 80% : 20%.

5. Szkoły demokratyczne

Pierwsza szkoła demokratyczna – Summerhill – została założona przez Alexandra Neilla w Wielkiej Brytanii w 1921 roku. Edukacja opiera się na braku przymusu, w centrum stoi dziecko, jego umiejętności i zainteresowania. Polscy uczniowie chcący korzystać z edukacji demokratycznej, formalnie muszą być objęci edukacją domową, ponieważ najczęściej szkoły te są oddolną inicjatywą rodziców. Jak sama nazwa wskazuje edukacja opiera się na demokracji oraz wolności – każdy, niezależnie od wieku ma prawo zabierać głos. Wszelkie zasady, decyzje dotyczące szkoły, jak również konflikty, omawiane i rozwiązywane są na zebraniach szkolnych (tzw. „kręgach”). Dzieci same decydują czego, jak, kiedy oraz czy w ogóle będą się uczyć. Wychodzi się z założenia, że dziecko, które ma możliwość swobodnego rozwoju będzie uczyło się dużo chętniej, a przede wszystkim będzie rozwijało się w obszarach, które szczególnie je interesują. Dzieci mają dostęp do zajęć lekcyjnych oraz różnego rodzaju pracowni (np. komputerowej, plastycznej). Nauczyciele – nazywani mentorami – tylko towarzyszą dzieciom poprzez obserwację, a gdy zajdzie potrzeba służą swoim wsparciem oraz pomysłami. Dzięki takiemu podejściu rozwija się samoświadomość uczniów, poczucie odpowiedzialności i decyzyjności oraz szacunku do granic drugiego człowieka. Przestrzeń, w której przebywają dzieci ma sprzyjać pracy indywidualnej oraz grupowej, wspólnemu spędzaniu czasu, rozwijaniu więzi społecznych, wymianie doświadczeń oraz prezentacji efektów pracy twórczej.

6. Szkoły daltońskie

Twórczynią tego systemu jest amerykańska nauczycielka – Helena Parkhurst. System określany mianem „planu daltońskiego” powstał w Stanach Zjednoczonych. Plan opiera się na świadomym planowaniu czasu, zilustrowanym za pomocą specjalnych tablic, które pomagają dzieciom w rozplanowaniu tygodniowej pracy (dzieci na początku każdego tygodnia dostają informację, co w danym tygodniu mają do zrealizowania). Plan daltoński stawia na indywidualną pracę dzieci, opartą na czterech głównych filarach: samodzielności, odpowiedzialności i wolności oraz współpracy w zespole. Plan daltoński zyskał popularność, dlatego, że umożliwia swobodę w wykonywaniu działań. Pozwala na dostosowanie tempa nauki do rzeczywistych możliwości ucznia, wdraża do polegania na sobie, budzi inicjatywę i samodzielność zarówno w działaniu jak i myśleniu, wyrabia poczucie odpowiedzialności za siebie i innych oraz za wykonanie podjętego zadania, zmusza do poszukiwania najlepszych i najprostszych metod pracy.

Agnieszka Babilon

Bibliografia:

1. http://dziecisawazne.pl/szkola-montessori-uczy-dziecko-samodzielnosci-odpowiedzialnosci/
2. http://dziecisawazne.pl/systemy-wychowawcze-cz-i-pedagogika-waldorfska/
3. http://dziecisawazne.pl/jesli-szkola-publiczna-wybor-szkol-alternatywnych-polsce/
4. http://szkolademokratyczna.edu.pl/
5. http://www.akademiaskrzatow.pl/przedszkole/index.php