Terapia bajką czy bajkoterapia

Źródło: Europejskie Centrum Bajki

„O Tobie ta bajka mówi pod zmienionym adresemˮ
– Horacy

Rozpoczynając ten artykuł przytoczyłam cytat Horacego, starożytnego liryka i poety rzymskiego, który zamieszczając w jednej z Satyr powyższy cytat nie zdawał sobie zapewne sprawy z tego, że będzie on nadrzędnym mottem bajek terapeutycznych. Ta niezwykła moc zaklęta w słowach bajek, daje początek tworom literackim nazywanym raz bajkami terapeutycznymi innym razem bajkami pomagajkami, ale bez względu na nazewnictwo mającymi jeden wspólny cel, mającymi służyć pomocą jako forma terapii pedagogicznej.

Bajkoterapia stanowi odłam biblioterapii i polega na wykorzystaniu bajek, baśni w celach terapeutycznych, edukacyjnych czy relaksacyjnych. Bajki w klasycznym pojęciu, to krótkie opowiadania, często wierszowane, w których bohaterami są zwierzęta, ludzie czasami rośliny lub przedmioty
i zawierają swoisty morał, pouczenie, wypowiedziany wprost albo dobitnie zasugerowany.
Według Brunona Bettelheima bajki i baśnie mają zadanie: wyjaśniające, inspirujące, uspokajające
a także jak wynika z powyższej definicji pouczające. Kreują umiejętność odróżniania dobra od zła, pozwalają na zrozumienie sytuacji i problemów pojawiających się w życiu, z którymi dotąd dzieci nie miały styczności. Oddziałują na psychikę poprzez identyfikację z pozytywnym bohaterem, pozwalają rozpoznać wewnętrzne potrzeby dziecka, wspierają rozwój osobowości. Ponad to stanowiły bazę
do bajkoterapii, o czym pisał Horacy „O tobie bajka mówi pod zmienionym imieniemˮ.

Za pomysłodawczynię metody bajkoterapii uważa się australijkę Doris Brett (psychologa klinicznego), która w 1988 roku opublikowała zbiór bajek zatytułowany „Opowiadania (dla) Ani. Szczególny rodzaj opowiadaniaˮ. Bohaterką historyjek jest Ania. Mała dziewczynka przeżywająca różne sytuacje sprzyjające powstawaniu wszelkiego rodzaju lęków. Każda historia ma pomyślne zakończenie i ma pomóc w niwelowaniu dziecięcych strachów. W Polsce zbiór ten został wydany po raz pierwszy w 1992 roku pod tytułem „Bajki, które lecząˮ. A zatem bajki pomagajki to historie świadomie skonstruowane
i napisane tak by dzieci odnajdywały w nich cząstkę siebie, swoich uczuć, emocji i problemów z którymi się borykają. Bajki terapeutyczne pisane są prozą, w przeciwieństwie do klasycznie rozumianej bajki nie niosą ze sobą żadnego morału, akcja rozgrywa się we współczesnym świecie. Pozwalają dostrzec dziecku, że nie jest ono jedyne i odosobnione ze swoimi troskami, lękami, emocjami. Bajki te mówią dziecku, że nie trzeba się bać, wstydzić i okazywać smutku, te uczucia są jak najbardziej autentyczne
i normalne, ponieważ inni też ich doświadczają. Wielość funkcji jakie pełni bajka terapeutyczna jest wprost zadziwiająca.

W bajkoterapii można wykorzystywać bajki już opublikowane lub napisane samodzielnie. W przypadku bajki, której celem jest profilaktyka autorem może być rodzic. Jeśli bajka ma pełnić inną funkcję np. wspierającą lub terapeutyczną warto sięgnąć po gotowe publikacje przygotowane przez specjalistów
z dziedziny; psychologii, pedagogiki, socjologii, psychoterapii.

A zatem prostym też staje się odpowiedź na pytanie. Dzieciom w jakim wieku dedykowane są bajki terapeutyczne? Jedna z czołowych autorek bajek terapeutycznych M. Molicka pisze, że dla dzieci
w wieku od 4 do 9 lat. Oczywiście nic nie stoi na przeszkodzie, aby treść bajek poznawały również starsze dzieci. Nieprzypadkowo za dolną granicę wieku adresata przyjmuje się 4 rok życia. Dzieci w tym wieku nabywają bardzo ważną umiejętność, która pozwala na prawidłowy odbiór terapeutycznego przekazu bajki. Zdolność ta, tzw. decentracja interpersonalna, wiąże się z myśleniem o tym, co w danej sytuacji mogłaby pomyśleć inna osoba. Ponadto dziecko pomiędzy 4. a 5 rokiem życia coraz lepiej rozumie siebie i to, co je otacza, potrafi tłumaczyć sobie zachowania innych.

Cechy charakterystyczne bajki terapeutycznej:

Wszystkie bajki terapeutyczne mają cechy wspólne takie jak:
– Tło bajki
Akcja bajki musi się rozgrywać w miejscach znanych dziecku, tak by budzić pozytywne uczucia
u bohatera i dziecka
– Główny bohater
Postać głównego bohatera, z którym dziecko może się identyfikować a zatem widzi odbicie swoich trosk, przeżyć, lęków, co pomaga mu obrać właściwą strategię uporania się z nimi.
Bohaterem jest zazwyczaj dziecko w wieku zbliżonym do jego, lecz nie posiadające identycznych cech takich jak wygląd czy imię. Obserwując takie zachowanie bohatera, u dziecka wzmacnia się poczucie własnej wartości, a także rozwija umiejętność pozytywnego myślenia. Dziecko uczy się radzenia sobie
w trudnych sytuacjach: bohater tak zrobił to ja też mogę.
– Inni bohaterowie
Pomagają zwerbalizować lęk, uczą jak sobie z nimi radzić, często przyczyniają się do sukcesu głównego bohatera. Wprowadzają nastrój optymizmu, miłości, akceptacji i zrozumienia. Zachęcają swojego bohatera do otwarcia się, mówienia o własnych lękach.
– Główny temat
Opis problemu oraz tego, co w danej sytuacji odczuwa bohater, czego się boi, co w nim wzbudza lęk. Pozwala dziecku zrozumieć, jakie są przyczyny odczuwania takich emocji i co dzieje się z głównym bohaterem.
– Konstrukcja
Oparta na metaforze sytuacji, w której znajduje się odbiorca bajki.
– Rozwiązanie problemu (oswajanie)
Eksponowanie bodźców lękotwórczych oraz łączenie ich z emocjonalnie pozytywnymi bodźcami. Celem jest pokazanie jak bohater radzi sobie z danym problemem, co robi, jak działa, jakie wzorce zachowania prezentuje. Dochodzi wówczas do oswojenia z lękiem, stworzenie dystansu do sytuacji
i pokonanie emocji o negatywnej barwie.
– Brak morału
– Pozytywne zakończenie
Lub takie zakończenie, które pozwoli na obniżenie napięcia oraz zaakceptowania odczuwalnych emocji, jak w przypadku bajek o śmierci.

Rodzaje bajek terapeutycznych

Ze względu na pełnione funkcje wyróżniamy trzy rodzaje bajek terapeutycznych:
– relaksacyjne
– psychoedukacyjne
– psychoterapeutyczne

Bajka relaksacyjna

Celem bajki relaksacyjnej jest uspokojenie, wyciszenie dziecka, wprawienie go w stan odprężenia, koncentracji oraz regulowanie jego rytmu pracy i zabawy. Akcja takiej bajki rozgrywa się w miejscu znanym dziecku, w miejscu, które jest bezpieczne, przyjazne i spokojne. Tuż przed jej opowiadaniem, zadaniem czytającego jest wprowadzić dziecko w stan rozluźnienia. Istotnym jest by bajka oddziaływała na słuch, wzrok i czucie dziecka. Struktura słuchowa ma wywołać wrażenia typu: słyszysz szum morza, szelest liści; wzrokowa: widzisz nadciągające chmury; czuciowa: wchodzisz do ciepłego jeziora, kuchni pachnącej pieczonym ciastem. Taka bajka ma być dość krótka. Jej opowiadanie powinno trwać od 3 do 7 minut.

Bajka psychoedukacyjna

Jej głównym celem jest ujarzmienie negatywnych emocji poprzez reinterpretację, czyli zmianę sposobu myślenia o nich. Opowiadania tego typu świetnie sprawdzą się do przygotowana dziecka przed ewentualną trudną sytuacją jaką może być: pobyt w szpitalu, zmiana szkoły czy przeprowadzka. Ma za zadanie wprowadzać zmiany w zachowaniu dziecka, wskazać mu nowe wzory postępowania oraz reagowania emocjonalnego ukazać inne spojrzenie na sytuację lękową.

Jest to możliwe za sprawą bohatera bajki przeżywającego problem zbliżony do tego, z którym boryka się dziecko. Bajki psychoedukacyjne bogate są w metafory. Elementem towarzyszącym bajce psychoedukacyjnej jest aktywność plastyczna, która zachęca dziecko do zilustrowania swoich emocji.

Bajka psychoterapeutyczna

Działa w obrębie już nabytych negatywnych przeżyć, emocji i lęków. Treść ich musi być głęboko zakorzeniona w sytuacji w jakiej aktualnie znajduje się dziecko, bądź , w której znalazło się niedawno np. rozwód rodziców, śmierć bliskiej osoby, zmoczenie nocne. W oparciu o ten typ bajek zmierzamy do redukcji: lęku, poczucia wstydu, winy, zażenowania, poniżenia, gniewu czy złości a więc uczuć związanych z tymi negatywnymi przeżyciami. Dziecko poznaje i obserwuje uczucia w kontekście społecznym by finalnie zobaczyć je u siebie a na koniec uświadomić sobie, że innym też zdarza się być w podobnej sytuacji.

Fabuła bajki psychoterapeutycznej jest rozbudowana, zawiera elementy baśni i bajki psychoedukacyjnej uzupełnione o takie mechanizmy wpływające na słuchacza jak: naśladownictwo
i identyfikacja z sytuacją i bohaterem.

Bajkoterapia stanowi propozycję działań terapeutycznych dla dzieci w każdym wieku skierowanych do przedszkolaków jak też do dzieci w młodszym wieku szkolnym.

Szczególny jednak wpływ, ma na maluchy uczęszczające do przedszkola, bowiem na tym etapie rozwoju, głęboko wierzą w magiczny świat , który obecny jest nie tylko w zwykłych bajkach ale również terapeutycznych.

Wiek przedszkolny to doskonały czas do rozbudzania w dziecku ciekawości poznawania świata, nauki wartości i właściwego postępowania. Umiejętność jaką nabywają dzieci w wieku przedszkolnym ‒ decentracja interpersonalna pozwala im na identyfikowanie się z głównym bohaterem, z którym mają tak wiele wspólnego, przede wszystkim problem. Potrafią zrozumieć, że problemy, z którymi się borykają są znane innym dzieciom. Postać głównego bohatera pomaga uporać się z nimi. Z własnymi emocjami, obawami i lękami. Bajki terapeutyczne pozwalają dziecku zapoznać się z wachlarzem ludzkich emocji nie wspominając już o rozwoju wyobraźni, zasobu, zasobu słów czy myślenia. Bajki terapeutyczne to narzędzie dające podstawy do budowania dziecięcego świata wartości.

Bo mówiąc słowami H.CH. Andersena „Właśnie z rzeczywistości rodzi się najdziwniejsza bajka
w świecieˮ.

Autor tekstu: mgr inż. Jagoda Nutowicz-Piechowicz – oligofrenopedagog, logopeda, animator kultury w Europejskim Centrum Bajki, pasjonatka teatru, która swoje zainteresowanie sztuką realizuje na scenie i z jej drugiej strony jako koordynator Amatorskiego Teatru „Kurtyna”.

Bibliografia:
1. Andersen Hans Christian, Baśnie, ,, Bzowa babuleńka’’. Wydawnictwo G§P 2008.
2. Bettelheim Bruno, Cudowne i pożyteczne. O Znaczeniach i wartościach baśni. Wydawnictwo
PIW 1985.
3. Brett Doris, Bajki , które leczą. Część 1 i 2. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2013.
4. Horacy, Satyry, I,1 wiersz 69.
5. Molicka Maria, Biblioterapia i bajkoterapia. Media Rodzina 2011.
6. Molicka Maria, Bajki terapeutyczne. Część 1 i 2. Media Rodzina 1999.
7. Molicka Maria, Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii. Media Rodzina 2002
8. Praca Zbiorowa: A. Barciś, K. Dowbor, K. Ibisz, R. Królikowski i inni, Bajkoterapia czyli dla
małych i dużych, o tym jak bajki mogą pomagać. Nasza Księgarnia 2009.