Blog

Historia nauczania domowego w Polsce

Edukacja domowa uznawana jest za najstarszą formę udzielania nauki. Rodzice, kierując się instynktem rodzicielskim, od zawsze starali się przekazywać swojemu potomstwu wartości, wiedzę i umiejętności, które sami posiadali – opowieści o dawnych dziejach, udzielanie rad i wskazówek, uczenie modlitw, pisana i czytania, włączanie do pracy w gospodarstwie domowym. W procesie przekazywania wiedzy czynny udział brali nie tylko rodzice, ale całe rodziny – dziadkowie i inni członkowie. Z upływem czasu w zamożniejszych rodzinach dzieci systematycznie pobierały nauki domowe prowadzone przez jednego lub kilku nauczycieli. Rodzice nie byli w stanie nauczyć dzieci wszystkiego samodzielnie 1.

Nauczanie domowe, które odbywało się systematycznie, nie było charakterystyczne i organizowane jedynie w zamożnych polskich rodzinach w czasie zaborów. Była to forma edukacji równoległa do nauki szkolnej już w czasach starożytnych – obie formy nauki doskonale się uzupełniały. Już w I wieku naszej ery Kwintylian w swoim dziele poświęconym kształceniu dobrego retora, „Kształcenie mówcy”, wskazywał na opozycję pomiędzy nauczaniem szkolnym a domowym 2.

KIEDY EDUKACJA DOMOWA POJAWIŁA SIĘ W POLSCE?

Jak podaje A. Szycówna, w Polsce edukacja domowa stała się popularna w XVII wieku 3. Z ustaleń badawczych historyków wychowania wynika, że edukacja domowa była znana i realizowana o wiele wcześniej 4. W czasach wczesnego średniowiecza zamożne rodziny kształciły swoich potomków przede wszystkim w charakterze domowym, szkoły były możliwością edukacji dla uboższych i niższych warstw społecznych 5. Specyfika ta charakteryzuje zarówno Europę, jak i Polskę do XX wieku, z czego wynika, że nauczanie domowe od dawnych czasów miało swoich zwolenników i współistniało razem ze szkołą. Edukacja domowa funkcjonowała równolegle ze szkołą w charakterze uzupełnienia nauki szkolnej albo przygotowania do dalszych etapów edukacyjnych lub zastępując edukację szkolną zupełnie, szczególnie w odniesieniu do edukacji dziewcząt. W dobie zaborów, obok zrusyfikowanego lub zgermanizowanego nauczania szkolnego, z czasem coraz większego znaczenia nabierało nauczanie domowe, w którym nauczyciel stale przebywał w domu swojego ucznia lub przychodził do domu swojego wychowanka, gdzie wspólnie odbywali proces nauczania 6. W narodach o nieprzerwanym bycie państwowym edukację domową traktowano jako ekskluzywną formę nauczania w przeciwieństwie do Polaków, którzy w XIX i XX wieku organizowali tego typu nauczanie między innymi ze względu na konieczność opozycji wobec zaborów 7.

CZEGO SIĘ UCZONO?

W XIX wieku zdecydowanie większa część dziewcząt zdobywała wiedzę jedynie w domu. Chłopcy zaczynali swoją przygodę z edukacją w domu, ale nie była to ich jedyna forma edukacji – często kontynuowali zdobywanie wiedzy w szkołach wyższych 8. Najczęstszym zarzutem kierowanym w stronę edukacji domowej był brak konkretnego planu i programu nauczania: „Dzieciom każe się uczyć według chwilowego kaprysu, bez stałego planu, bez rozkładu zajęć, raz za wiele, drugi raz za mało” 9. Na podstawie cytatu można przypuszczać, że część rodziców kształciła swoje dzieci w stereotypowy sposób, do którego sami byli przyzwyczajeni. Dużym krokiem do ulepszenia warunków edukacji domowej było wprowadzenie programu nauczania, czyli „porządku poszczególnych przedmiotów nauki” 10. Wszechstronny program nauczania uwzględniał: nauki przyrodnicze dotyczące świata otaczającego człowieka, w tym: fizykę, chemię, historię naturalną, fizjonomię i anatomię człowieka, itp., nauki humanistyczne dotyczące człowieka: religię, moralność, geografię polityczną, historię ojczystą i powszechną, historię literatury i sztuki. Dodatkowo w skład programu wchodziły: nauka języka ojczystego i języków obcych, matematyka, logika, rysunek, muzyka i prace ręczne 11. Podczas układania planu ważnym punktem było określenie granic merytorycznych każdego z przedmiotów oraz czasu przeznaczonego na realizację. Takie działania realizowane na określonym etapie nauczania w określonym czasie nazywano kursami. Kurs nauczania składał się z lekcji, czyli podziału materiału na mniejsze fragmenty, które dziecko powinno przyswoić w określonym czasie 12. Z reguły tego typu kursy często były zbyt rozbudowane, zawierały wiele zbędnych informacji i materiałów, które niepotrzebnie obciążały umysł dziecka. Zaletą nauczania domowego była możliwość dostosowania danego kursu do indywidualnych potrzeb ucznia i biorąc za przykład dziecko zdolne w naukach humanistycznych – miało ono możliwość odbycia przyspieszonego kursu literatury lub i języka, i dzięki temu mogło ono poświęcić więcej czasu na przerobienie zakresu materiału z nauk ścisłych. W realizacji kursów konieczne były: punktualność, systematyczność i planowość, ponieważ: „Prowadzenie nauki niesystematyczne i dorywcze nie zrodzi nigdy owoców korzystnych, gdyż niepunktualność demoralizuje od samego początku młodego ucznia i uczy lekceważenia sobie nałożonych obowiązków” 13. Codzienność życia rodzinnego – wizyty rodzinne, obcowanie z rodzeństwem i innymi domownikami często przerywało działania edukacyjne, dlatego istotne było ustalenie stałych godzin nauczania, których należało bezwzględnie przestrzegać. Specjaliści w danym okresie zalecali również stopniowe oswajanie dziecka z nauką książkową oraz stopniowe przedłużanie czasu pracy, aby uczeń przyzwyczajał się do systematyki w lekcjach 14. Edukacja domowa uwzględniała również swobodne zabawy, które już w tamtych latach odgrywały bardzo istotną rolę w rozwoju dzieci i rozwijały wyobraźnię dzieci 15. Ważne również były spacery z nauczycielem lub rodzicem, których celem było zwracanie uwagi dziecka na otaczające go środowisko oraz rozwój spostrzegawczości. Pogadanki, które towarzyszyły spacerom, miały na celu integrację oraz przekazanie podstaw wiedzy o otaczającym świecie.

DZIEŃ W EDUKACJI DOMOWEJ

Bardzo ważnym elementem edukacji domowej był odpowiednio ułożony plan dnia nauki. Taki plan obejmował nie tylko kolejność przedmiotów nauczania, ale również czynności dziecka od momentu wstania z łóżka rankiem do momentu położenia się do snu. Taki plan miał na celu wyrobienie nawyku systematyczności, poszanowania dla mijającego czasu oraz punktualności. Przedstawione poniżej plany dnia pokazują, że praktycznie całość dnia dziecka była zagospodarowana. Na przykład Stefan Włoszczowski (zabór rosyjski, początek XX wieku, ziemiaństwo), wspominał, że: „chłopcy wstawali o godzinie 7, spożywali śniadanie i udawali się wraz z guwernantką na spacer, po którym zaczynały się lekcje. O godzinie 12.30 podawano obiad, który spożywano całą rodziną. Po obiedzie dzieci udawały się na kilkugodzinny spacer pod opieką guwernantki albo ćwiczyły na placu gimnastycznym lub spędzały czas nad rzeką kąpiąc się i bawiąc. O 16 podawano podwieczorek, zaś o 18 kolację. W przerwach między posiłkami był czas na czytanie i zabawy. O 21 dzieci udawały się na spoczynek. Plan dnia jednak wyglądał zupełnie inaczej w niedzielę czy święta, kiedy to lekcje się nie odbywały. Udawano się do kościoła, zaś po obiedzie zwykle rodzina odwiedzała lub przyjmowała gości” 16. Zdzisław Morawski (zabór pruski, szlachta, lata 60. XIX wieku) wspominał, że: „chłopcy wstawali o 7.30, i przy pomocy bon i służących myli się i ubierali. Lekcje zaczynały się po śniadaniu i trwały do obiadu, następnie obowiązkowe było leżakowanie, które matka uprzyjemniała głośnym czytaniem. Po południu był czas na gry i zabawy w parku, sport i rozrywkę” 17.

Źródłową podstawę ustaleń stanowi literatura typowo pedagogiczna oraz poradniki skierowane do rodziców i nauczycieli a także polskie czasopisma pedagogiczne, rodzinne, kobiece i polityczno-społeczno-literackie, czy kalendarze wydawane na ziemiach polskich pod zaborami w XIX i na początkach XX wieku. Na podstawie tych źródeł rozpoznana została refleksja filozoficzno-pedagogiczna nad rodziną i odbywającą się w niej edukacją domową. Rozpatrzone zostały również formułowane w piśmiennictwie cele i zasady organizacji nauczania domowego, przemiany i ewaluowanie w różnych okresach czasu na terenie poszczególnych zaborów. Aby lepiej poznać praktykę nauczania domowego, wykorzystano wspomnienia, pamiętniki, listy, źródła pamiętnikarskie. Uzupełnieniem bazy źródłowej jest literatura piękna z tego okresu, która dość szeroko ukazuje zagadnienie nauczania domowego dzieci 18.

UWARUNKOWANIA HISTORYCZNE

Ewolucja polityczna w Polsce powodowała między innymi zmianę sposobu życia oraz edukacji dzieci polskich. Polacy w tym czasie walczyli o zachowanie i utrwalenie własnej tożsamości narodowej, byli wtedy pozbawieni instytucji państwowych, zwykłych możliwości organizowania swojego życia kulturalnego, społecznego i gospodarczego. Polscy obywatele bronili również w tym trudnym okresie swojego dorobku nauki i kultury, starali się również w miarę możliwości mnożyć dorobek w celu utrzymania się w nurcie przemian kulturowych, ekonomicznych i cywilizacyjnych 19. Oświata należała do jednego z podstawowych frontów walki o szerzenie świadomości wśród wszelkich klas społeczeństwa i umocnienie odrębności narodowej. Celem walki o rozwój oświaty było rozszerzenie wśród narodu poczucia przynależności i świadomości narodowej – w związku z czym zaborcy dążyli do ograniczenia rozwoju polskiej oświaty. Szkoła była instrumentem do wynarodowienia uczniów i wpojenia im celów politycznych odpowiadających krajom zaborczym. Z tego powodu duży nacisk kładło się na poziom wykształcenia uczniów oraz na jego polityczny charakter 20. Od III rozbioru szkolnictwo polskie zaczęło ulegać rusyfikacji i germanizacji 21. Był to okres, w którym do urzędów i szkół wprowadzano Rosjan dobrze wynagradzanych za pracę w obcym kraju. Wszelkie formalności odbywały się wyłącznie w języku rosyjskim, za pisma i rozmowę w języku ojczystym Polakom groziła kara. Likwidowano również polską prasę oraz wydawnictwa polskie, konfiskowano czcionki drukarskie 22.

Celem edukacji domowej na poziomie nauczania początkowego miało być wszechstronne rozwijanie zdolności dziecka, w tym zdolności umysłowych, fizycznych i moralnych. Przede wszystkim starano się przekazać jak najlepsze podstawy nauki, niezbędne przy kolejnych etapach kształcenia. Jak podaje M. Nawrot-Borowska, dawniej istniało przekonanie, że najlepiej, gdyby edukacją domową na etapie nauczania wczesnoszkolnego zajmowała się jedna osoba (mama lub nauczycielka). Dzięki takiemu działaniu istniała możliwość poznania indywidualności dziecka, jego potrzeb oraz zdolności 23.

Artykuł przygotowała mgr Karina Poźniak – nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej, rusycystka, pedagog, dodatkowo pracuje w szkole językowej, w której prowadzi zajęcia związane z technikami pamięciowymi oraz współpracuje z Polską Szkołą Internetową Libratus. Doktorantka Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, pisze pracę doktorską na temat edukacji domowej.

ŹRÓDŁA:

1 A. Szycówna, Nauczanie domowe, w: Encyklopedia Wychowawcza, red. J. Lubomirski, Warszawa 1881, s.530-531.
2 M.F. Kwintylian, Kształcenie mówcy, przeł. i oprac. M. Brożek, Wrocław 1951, s. 21-27.
3 A. Szycówna, s. 240.
4 T. Bieńkowski, Edukacja w rodzinie w Polsce do połowy XVIII wieku – wnioski z badań, w: Wychowanie w rodzinie od starożytności po wiek XX, red. J. Jundziłł, Bydgoszcz 1994, s. 163-167; M. Chołodowska, Stosunek rodziców do dzieci w Polsce wczesnośredniowiecznej, w: tamże, s. 169-181.
5 W. Urban, Nauczanie domowe a szkolne w Małopolsce od XVI do XX wieku, w: Wychowanie w rodzinie od starożytności…, s.204.
6 M. Nawrot-Borowska, Nauczanie domowe na ziemiach polskich w II połowie XIX i XX wieku – zapatrywania teoretyczne i praktyka, wyd. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2011, s. 9.
7 Tamże, s. 9.
8 M. Nawrot-Borowska, Nauczanie domowe na ziemiach polskich w II połowie XIX i XX wieku – zapatrywania teoretyczne i praktyka, wyd. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2011, s. 144.
9 O jednej z naszych wad narodowych, w: J. Ochorowicz, Pogadanki i spostrzeżenia z dziedziny fizjologii, psychologii, pedagogiki i nauk przyrodniczych, Warszawa 1879, s. 308.
10 M. Nawrot-Borowska, Nauczanie domowe na ziemiach polskich w II połowie XIX i XX wieku – zapatrywania teoretyczne i praktyka, wyd. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2011, s. 150.
11 A. Szycówna, s. 18-23.
12 K.K. Kurs, w: Encyklopedia Wychowawcza, t.6, s. 422-423.
13 M. Nawrot-Borowska, Nauczanie domowe…, s. 150.
14 Tamże, s. 152.
15 Tamże, s. 153.
16 S. Włoszczowski, s. 11-14.
17 Z. Morawski, s. 23-68.
18 M. Nawrot-Borowska, Nauczanie domowe na ziemiach polskich w II połowie XIX i XX wieku – zapatrywania teoretyczne i praktyka, wyd. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2011, s. 15.
19 I. Osica, Naród bez państwa, w: Dziedzictwo zaborów – wybór tekstów, red. J. Osica, Warszawa 1983, s. 11.
20 I. Ihnatowicz, Społeczeństwo polskie 1864-1914,Warszawa 1988, s. 53.
21 J. Żarnowski, Ojczyzną był język i mowa. Kultura polska a odbudowa niepodległości w 1918 roku, Warszawa 1978, s. 139-144.
22 R. Wroczyński, Myśl pedagogiczna i programy oświatowe w Królestwie Polskim, Warszawa 1963, s. 183.
23 Tamże, s. 155.

Wpłać darowiznę
Wpłać
Darowiznę

Jeżeli nasze działania są dla Ciebie wartościowe, wesprzyj nas i miej wpływ na edukację domową w Polsce!